Home // // Ιλιάδα // Φάλαγγα – Αλληλεγγύη (ραψωδία Δ 422-544)

Φάλαγγα – Αλληλεγγύη (ραψωδία Δ 422-544)

Duration: 1

Φάλαγγα – Αλληλεγγύη (ραψωδία Δ 422-544)

Στη ραψωδία Δ οι θεοί βάζουν τους Τρώες να παραβούν τη συμφωνία που έκαναν για τη μονομαχία Πάρη-Μενέλου, οι Αχαιοί εξοργίζονται, κι έτσι αρχίζει γενικευμένη μάχη. Το απόσπασμα Δ, 422-544, που τιτλοφορείται στο σχολικό βιβλίο «Και να που η μάχη επιτέλους αρχίζει», περγράφει ακριβώς την ένταση αυτών των ωρών.

Κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας αυτής της ενότητας, μας δίνεται η ευκαιρία να δούμε τους τρόπους παράταξης και μάχης στα αρχαία χρόνια, και να επεκτείνουμε την ανάλυση για να μιλα αρχαία χρόνια, και να επεκτέεήσουμε για την αλληλεγγύη.

Στα ομηρικά έπη ο βασικός τρόπος διεξαγωγής του πολέμου είναι οι μάχες σώμα με σώμα. Ο τρόπος αυτός συνάδει με το αριστοκρατικό ηρωικό ιδεώδες, που θέλει τον πολεμιστή να πολεμάει ατομικά και να καρπώνεται τη δόξα και τα λάφυρα αντίστοιχα ατομικά. Στην ενότητα αυτή βλέπουμε να μονομαχεί με αυτόν τον τρόπο ο Αντίλοχος με τον Εχέπωλο, ο Αγήνορας με τον Ελεφήνορα, ο Οδυσσέας με τον Δημοκόωντα κτλ.

Ωστόσο, στην αρχή της ενότητας αναφέρεται η «φάλαγγα»:

«Οι φάλαγγες οι αργίτικες απανωτές τραβούσαν

δίχως σωμό στη μάχη· φώναζε στο ασκέρι το δικό του

κάθε ρηγάρχης· οι άλλοι αμίλητοι τραβούσαν (τόσα πλήθη

πως ακλουθούν ποτέ δε θα ’λεγες κι έχουν φωνη στο στήθος)

βουβοί, από φόβο στους ρηγάρχες τους μπροστά· κι ολόγυρά τους

οι πλουμιστές αρμάτες έλαμπαν, που ως όδευαν φορούσαν»

Η φάλαγγα ήταν ο βασικός τρόπος παράταξης των οπλιτων στη μάχη. Είχε συνήθως παραληλόγραμμη διάταξη, με τους πάνοπλους στρατιώτες να είναι πολύ κοντά ο ένας στον άλλον.

Συγκεκριμένα, ο κάθε οπλίτης κρατούσε με το αριστερό χέρι του την ασπίδα και με το δεξί το ακόντιο, το οποίο ήταν το βασικό του όπλο. Έτσι όμως άφηνε ακάλυπτο σχεδόν το μισό του σώμα, καθώς η ασπίδα κάλυπτε μόνο την αριστερή του πλευρά. Με τη διάταξη της φάλαγγας δινόταν λύση σε αυτό το τεχνικό πρόβλημα, καθώς ο κάθε στρατιώτης κάλυπτε με την ασπίδα του τη δική του αριστερή πλευρά και τη δεξιά πλευρά του οπλίτη που βρισκόταν στα αριστερά του.

Με άλλα λόγια, η ζωή του κάθε οπλίτη στη μάχη εξαρτιόταν και από τον “παραστάτη” του, και ο κάθε οπλίτης ήταν υπεύθυνος για τον εαυτό του και για τον διπλανό του.

Πάλι στην Ιλιάδα βρίσκουμε μια καλή περιγραφή της φάλαγγας και της λειτουργίας της:

“Κι όπως ένας άνθρωπος χτίζει με πυκνές πέτρες τον τοίχο ενός ψηλού σπιτιού για να φυλάγεται από τη βία των ανέμων, έτσι πυκνώθηκαν οι περικεφαλαίες κι οι αφαλωτές ασπίδες. Κι η ασπίδα στήριζε την ασπίδα κι η περικεφαλαία την περικεφαλαία κι ο άνδρας τον άνδρα. Κι οι περικεφαλαίες με τις αλογήσιες φούντες έσμιγαν τους λαμπερούς τους φάλους όταν έσκυβαν – τόσο πυκνά έστεκαν ο ένας κοντά στον άλλον”

(Π, 212-217, από τον ανώνυμο μεταφραστή του 1932, εκδ. Μαΐστρος)

Περισσότερες πληροφορίες για τη φάλαγγα και την εξέλιξή της μπορεί κανείς να δει εδώ:

http://www.outopia.gr/ancient/sterea/falagga.htm

Μια ενδιαφέρουσα τρισδιάστατη απεικόνιση της φάλαγγας υπάρχει εδώ:

http://www.youtube.com/watch?v=ijYIcPoCVTk

Παρόλο που έχει να κάνει με διάταξη μάχης και με πόλεμο, η φάλαγγα μπορεί να γίνει ένα μάθημα αλληλεγγύης (που μάλιστα μπορεί να ξεκινήσει ακριβώς από την ετυμολόγηση της λέξης: η εγγύτητα του ενός με τον άλλον, η εγγύηση που ο καθένας δίνει στους άλλους)

Αυτή η ιδέα της πολεμικής αλληλεγγύης των οπλιτών βρίσκεται στον όρκο τον οποίο έδιναν οι αθηναίοι έφηβοι όταν ενηλικιώνονταν και άρχιζαν τη διετή τους στρατιωτική θητεία. Στο ιερό της Αγραύλου, στην Ακρόπολη, έλεγαν τον παρακάτω όρκο, κρατώντας την ασπίδα τους, που μόλις είχαν αναλάβει:

Οὐ καταισχυνῶ τά ὅπλα τά ἱερά, οὐδ’ ἐγκαταλείψω τόν παραστάτην[1] ὄτῳ άν στοιχήσω· ἀμυνῶ δέ καί υπέρ ἰερῶν καί ὁσίων καί μόνος καί μετά πολλῶν. τήν πατρίδα οὐκ ἐλάσσω παραδώσω, πλείω δέ καί άρείω ὅσης άν παραδέξωμαι. καί εὐηκοήσω τῶν ἀεί κρινόντων, καί τοῖς θεσμοίς τοῖς ἰδρυμένοις πείσομαι καί κρινόντων, καί τοῖς θεσμοίς τοῖς ἰδρυμένοις πείσομαι καί ούστινας άν άλλους τό πλῆθος ἰδρύσηται ὁμοφρόνως·καί ἀν τις ἀναιρῇ τούς θεσμούς ή μή πείθηται οὐκ επιτρέψω, ἀμυνῶ δέ καί μόνος καί μετά πολλῶν. καί ἰερά τά πάτρια τιμήσω. ἰστορες τούτων Άγλαυρος, Ενυάλιος, Άρης, Ζεύς, Θαλλώ, Αυξώ, Ηγεμόνη.»

Που μεταφράζεται ως εξής:

«Δε θα ντροπιάσω τα όπλα τα ιερά, ούτε θα εγκαταλείψω τον παραστάτη μου, με οποιονδήποτε κι αν ταχθώ στη γραμμή. Θα αμυνθώ και για τα ιερά και τα όσια και μόνος και μαζί με πολλούς και την πατρίδα δε θα την παραδώσω μικρότερη αλλά μεγαλύτερη και ισχυρότερη απ’ όση την παρέλαβα. Και θα υπακούσω πρόθυμα σ΄αυτούς που βρίσκονται κάθε φορά στην εξουσία και θα ζω ωςπολίτης σύμφωνα με τους καθιερωμένους νόμους και σύμφωνα με όσους άλλους ο λαός με κοινή απόφαση θα καθιερώσει. Και σε περίπτωση που κάποιος θα αποπειραθεί να καταλύσει τους θεσμούς ή να μην πειθαρχεί σ΄ αυτούς, δεν θα επιτρέψω, θα αμυνθώ και μόνος και μαζί με πολλούς. Και θα τιμήσω τα πατροπαράδοτα ιερά. Μάρτυρες μου γι αυτά ας είναι η Άγλαυρος, ο Ενυάλιος, ο Άρης, ο Ζεύς, η Θαλλώ, η Αυξώ, η Ηγεμόνη.»

Αφού δώσουμε τις παραπάνω πληροφορίες στους μαθητές μας, μπορούμε να τους δείξουμε το ακόλουθο σκίτσο του Μιχάλη Κουντούρη, που απεικονίζει τη φάλαγγα (εδώ μπορούμε να ζητήσουμε από τα παιδιά να αναγνωρίσουν τα μέρη της πανοπλίας), και στη συνέχεια να “διαβάσουν” τη χειραψία που απεικονίζεται στην κάθε ασπίδα, η οποία φυσικά δηλώνει την αλληλεγγύη.

Σε δεύτερο επίπεδο, μπορούμε να συζητήσουμε για την έννοια της αλληλεγγύης. Δεν πρέπει να υπάρξει παρεξήγηση ότι η αλληλεγγύη εμφανίζεται μόνο σε πολεμικά συμφραζόμενα, αλλά μάλλον το αντίθετο: Η αλληλεγγύη – σε επίπεδο λαών πια, και όχι μόνο σε ατομικό – μπορεί να αποτρέψει τον πόλεμο και να οδηγήσει σε ειρήνη και συμφιλίωση.

Στο ακόλουθο σκίτσο εμφανίζεται συμβολικά μια διαφορετική αλληλεγγύη. Ο ξυλοκόπος έχει κόψει τον κορμό ενός δέντρου, αυτό όμως δεν πέφτει, λόγω της αλληλεγγύης με τα διπλανά του δέντρα. Ας προσέξουμε την ομοιότητα του συμβόλου της χειραψίας, τη διάταξη των δέντρων (υπάρχει αντιστοιχία με τους παραστάτες της φάλαγγας), καθώς και το δίδαγμα ότι το άτομο που είναι αλληλέγγυο συνεχίζει να “στέκεται όρθιο”, παρά την επίθεση που δέχεται από τον όποιο “εχθρό”.